[1] Cum esset Caesar in citeriore Gallia [in hibernis], ita uti suprademonstravimus, crebri ad eum rumores adferebantur
litterisque item Labieni certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliaepartem dixeramus, contra populum Romanum
coniurare obsidesque inter se dare. Coniurandi has esse causas: primum quodvererentur ne, omni pacata Gallia, ad eos exercitus
noster adduceretur; deinde quod ab non nullis Gallis sollicitarentur, partimqui, ut Germanos diutius in Gallia versari noluerant,
ita populi Romani exercitum hiemare atque inveterascere in Gallia molesteferebant, partim qui mobilitate et levitate animi novis
imperiis studebant; ab non nullis etiam quod in Gallia a potentioribus atque iisqui ad conducendos homines facultates habebant
vulgo regna occupabantur; qui minus facile eam rem imperio nostro consequipoterant.

[2] His nuntiis litterisque commotus Caesar duas legiones in citeriore Gallianovas conscripsit et inita aestate in ulteriorem
Galliam qui deduceret Q. Pedium legatum misit. Ipse, cum primum pabuli copiaesse inciperet, ad exercitum venit. Dat negotium
Senonibus reliquisque Gallis qui finitimi Belgis erant uti ea quae apud eosgerantur cognoscant seque de his rebus certiorem
faciant. Hi constanter omnes nuntiaverunt manus cogi, exercitum in unum locumconduci. Tum vero dubitandum non
existimavit quin ad eos proficisceretur. Re frumentaria provisa castra movetdiebusque circiter XV ad fines Belgarum pervenit.

[3] Eo cum de improviso celeriusque omnium opinione venisset, Remi, quiproximi Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos
Iccium et Andebrogium, primos civitatis, miserunt, qui dicerent se suaque omniain fidem atque potestatem populi Romani
permittere, neque se cum reliquis Belgis consensisse neque contra populumRomanum coniurasse, paratosque esse et obsides
dare et imperata facere et oppidis recipere et frumento ceterisque rebus iuvare;reliquos omnes Belgas in armis esse,
Germanosque qui cis Rhenum incolant sese cum his coniunxisse, tantumque esseeorum omnium furorem ut ne Suessiones
quidem, fratres consanguineosque suos, qui eodem iure et isdem legibus utantur,unum imperium unumque magistratum cum
ipsis habeant, deterrere potuerint quin cum iis consentirent.

[4] Cum ab iis quaereret quae civitates quantaeque in armis essent et quid inbello possent, sic reperiebat: plerosque Belgos esse
ortos a Germanis Rhenumque antiquitus traductos propter loci fertilitatem ibiconsedisse Gallosque qui ea loca incolerent
expulisse, solosque esse qui, patrum nostrorum memoria omni Gallia vexata,Teutonos Cimbrosque intra suos fines ingredi
prohibuerint; qua ex re fieri uti earum rerum memoria magnam sibi auctoritatemmagnosque spiritus in re militari sumerent. De
numero eorum omnia se habere explorata Remi dicebant, propterea quodpropinquitatibus adfinitatibus quo coniuncti quantam
quisque multitudinem in communi Belgarum concilio ad id bellum pollicitus sitcognoverint. Plurimum inter eos Bellovacos et
virtute et auctoritate et hominum numero valere: hos posse conficere armatamilia centum, pollicitos ex eo numero electa milia
LX totiusque belli imperium sibi postulare. Suessiones suos esse finitimos;fines latissimos feracissimosque agros possidere.
Apud eos fuisse regem nostra etiam memoria Diviciacum, totius Galliaepotentissimum, qui cum magnae partis harum regionum,
tum etiam Britanniae imperium obtinuerit; nunc esse regem Galbam: ad huncpropter iustitiam prudentiamque summam totius
belli omnium voluntate deferri; oppida habere numero XII, polliceri milia armataL; totidem Nervios, qui maxime feri inter ipsos
habeantur longissimeque absint; XV milia Atrebates, Ambianos X milia, MorinosXXV milia, Menapios VII milia, Caletos X
milia, Veliocasses et Viromanduos totidem, Atuatucos XVIIII milia; Condrusos,Eburones, Caerosos, Paemanos, qui uno
nomine Germani appellantur, arbitrari ad XL milia.

[5] Caesar Remos cohortatus liberaliterque oratione prosecutus omnem senatumad se convenire principumque liberos obsides
ad se adduci iussit. Quae omnia ab his diligenter ad diem facta sunt. IpseDiviciacum Haeduum magnopere cohortatus docet
quanto opere rei publicae communisque salutis intersit manus hostium distineri,ne cum tanta multitudine uno tempore
confligendum sit. Id fieri posse, si suas copias Haedui in fines Bellovacorumintroduxerint et eorum agros populari coeperint. His
datis mandatis eum a se dimittit. Postquam omnes Belgarum copias in unum locumcoactas ad se venire vidit neque iam longe
abesse ab iis quos miserat exploratoribus et ab Remis cognovit, flumen Axonam,quod est in extremis Remorum finibus,
exercitum traducere maturavit atque ibi castra posuit. Quae res et latus unumcastrorum ripis fluminis muniebat et post eum
quae erant tuta ab hostibus reddebat et commeatus ab Remis reliquisquecivitatibus ut sine periculo ad eum portari possent
efficiebat. In eo flumine pons erat. Ibi praesidium ponit et in altera partefluminis Q. Titurium Sabinum legatum cum sex
cohortibus relinquit; castra in altitudinem pedum XII vallo fossaqueduodeviginti pedum muniri iubet.

[6] Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax aberat milia passuum VIII.Id ex itinere magno impetu Belgae oppugnare
coeperunt. Aegre eo die sustentatum est. Gallorum eadem atque Belgarumoppugnatio est haec: ubi circumiecta multitudine
hominum totis moenibus undique in murum lapides iaci coepti sunt murusquedefensoribus nudatus est, testudine facta portas
succedunt murumque subruunt. Quod tum facile fiebat. Nam cum tanta multitudolapides ac tela coicerent, in muro consistendi
potestas erat nulli. Cum finem oppugnandi nox fecisset, Iccius Remus, summanobilitate et gratia inter suos, qui tum oppido
praeerat, unus ex iis qui legati de pace ad Caesarem venerant, nuntium ad eummittit, nisi subsidium sibi submittatur, sese diutius
sustinere non posse.

[7] Eo de media nocte Caesar isdem ducibus usus qui nuntii ab Iccio venerant,Numidas et Cretas sagittarios et funditores
Baleares subsidio oppidanis mittit; quorum adventu et Remis cum spe defensionisstudium propugnandi accessit et hostibus
eadem de causa spes potiundi oppidi discessit. Itaque paulisper apud oppidummorati agrosque Remorum depopulati, omnibus
vicis aedificiisque quo adire potuerant incensis, ad castra Caesaris omnibuscopiis contenderunt et a milibus passuum minus
duobus castra posuerunt; quae castra, ut fumo atque ignibus significabatur,amplius milibus passuum VIII latitudinem patebant.

[8] Caesar primo et propter multitudinem hostium et propter eximiam opinionemvirtutis proelio supersedere statuit; cotidie
tamen equestribus proeliis quid hostis virtute posset et quid nostri auderentpericlitabatur. Ubi nostros non esse inferiores
intellexit, loco pro castris ad aciem instruendam natura oportuno atque idoneo,quod is collis ubi castra posita erant paululum ex
planitie editus tantum adversus in latitudinem patebat quantum loci aciesinstructa occupare poterat, atque ex utraque parte
lateris deiectus habebat et in fronte leniter fastigatus paulatim ad planitiemredibat, ab utroque latere eius collis transversam
fossam obduxit circiter passuum CCCC et ad extremas fossas castella constituitibique tormenta conlocavit, ne, cum aciem
instruxisset, hostes, quod tantum multitudine poterant, ab lateribus pugnantessuos circumvenire possent. Hoc facto, duabus
legionibus quas proxime conscripserat in castris relictis ut, si quo opus esset,subsidio duci possent, reliquas VI legiones pro
castris in acie constituit. Hostes item suas copias ex castris eductasinstruxerunt.

[9] Palus erat non magna inter nostrum atque hostium exercitum. Hanc sinostri transirent hostes expectabant; nostri autem, si
ab illis initium transeundi fieret, ut impeditos adgrederentur, parati in armiserant. Interim proelio equestri inter duas acies
contendebatur. Ubi neutri transeundi initium faciunt, secundiore equitum proelionostris Caesar suos in castra reduxit. Hostes
protinus ex eo loco ad flumen Axonam contenderunt, quod esse post nostra castrademonstratum est. Ibi vadis repertis partem
suarum copiarum traducere conati sunt eo consilio ut, si possent, castellum, cuipraeerat Q. Titurius legatus, expugnarent
pontemque interscinderent; si minus potuissent, agros Remorum popularentur, quimagno nobis usui ad bellum gerendum erant,
commeatuque nostros prohiberent.

[10] [Caesar] certior factus ab Titurio omnem equitatum et levis armaturaeNumidas, funditores sagittariosque pontem traducit
atque ad eos contendit. Acriter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditos nostriin flumine adgressi magnum eorum numerum
occiderunt; per eorum corpora reliquos audacissime transire conantes multitudinetelorum reppulerunt primosque, qui
transierant, equitatu circumventos interfecerunt. Hostes, ubi et de expugnandooppido et de flumine transeundo spem se
fefellisse intellexerunt neque nostros in locum iniquiorum progredi pugnandicausa viderunt atque ipsos res frumentaria deficere
coepit, concilio convocato constituerunt optimum esse domum suam quemque reverti,et quorum in fines primum Romani
exercitum introduxissent, ad eos defendendos undique convenirent, ut potius insuis quam in alienis finibus decertarent et
domesticis copiis rei frumentariae uterentur. Ad eam sententiam cum reliquiscausis haec quoque ratio eos deduxit, quod
Diviciacum atque Haeduos finibus Bellovacorum adpropinquare cognoverant. Hispersuaderi ut diutius morarentur neque suis
auxilium ferrent non poterat.

[11] Ea re constituta, secunda vigilia magno cum, strepitu ac tumultu castrisegressi nullo certo ordine neque imperio, cum sibi
quisque primum itineris locum peteret et domum pervenire properaret, fecerunt utconsimilis fugae profectio videretur. Hac re
statim Caesar per speculatores cognita insidias veritus, quod qua de causadiscederent nondum perspexerat, exercitum
equitatumque castris continuit. Prima luce, confirmata re ab exploratoribus,omnem equitatum, qui novissimum agmen
moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit;T. Labienum legatum cum legionibus tribus
subsequi iussit. Hi novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnammultitudinem eorum fugientium conciderunt,
cum ab extremo agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetumnostrorum militum sustinerent, priores, quod
abesse a periculo viderentur neque ulla necessitate neque imperio continerentur,exaudito clamore perturbatis ordinibus omnes in
fuga sibi praesidium ponerent. Ita sine ullo periculo tantam eorum multitudinemnostri interfecerunt quantum fuit diei spatium;
sub occasum solis sequi destiterunt seque in castra, ut erat imperatum,receperunt.

[12] Postridie eius diei Caesar, prius quam se hostes ex terrore ac fugareciperent, in fines Suessionum, qui proximi Remis erant,
exercitum duxit et magno itinere [confecto] ad oppidum Noviodunum contendit. Idex itinere oppugnare conatus, quod vacuum
ab defensoribus esse audiebat, propter latitudinem fossae murique altitudinempaucis defendentibus expugnare non potuit.
Castris munitis vineas agere quaeque ad oppugnandum usui erant comparare coepit.Interim omnis ex fuga Suessionum
multitudo in oppidum proxima nocte convenit. Celeriter vineis ad oppidum actis,aggere iacto turribusque constitutis,
magnitudine operum, quae neque viderant ante Galli neque audierant, etceleritate Romanorum permoti legatos ad Caesarem de
deditione mittunt et petentibus Remis ut conservarentur impetrant.

[13] Caesar, obsidibus acceptis primis civitatis atque ipsius Galbae regisduobus filiis armisque omnibus ex oppido traditis, in
deditionem Suessiones accipit exercitumque in Bellovacos ducit. Qui cum sesuaque omnia in oppidum Bratuspantium
contulissent atque ab eo oppido Caesar cum exercitu circiter milia passuum Vabesset, omnes maiores natu ex oppido egressi
manus ad Caesarem tendere et voce significare coeperunt sese in eius fidem acpotestatem venire neque contra populum
Romanum armis contendere. Item, cum ad oppidum accessisset castraque ibi poneret,pueri mulieresque ex muro passis
manibus suo more pacem ab Romanis petierunt.

[14] Pro his Diviciacus (nam post discessum Belgarum dimissis Haeduorumcopiis ad eum reverterat) facit verba: Bellovacos
omni tempore in fide atque amicitia civitatis Haeduae fuisse; impulsos ab suisprincipibus, qui dicerent Haeduos a Caesare in
servitutem redacto. Omnes indignitates contumeliasque perferre, et ab Haeduisdefecisse et populo Romano bellum intulisse. Qui
eius consilii principes fuissent, quod intellegerent quantam calamitatemcivitati intulissent, in Britanniam profugisse. Petere non
solum Bellovacos, sed etiam pro his Haeduos, ut sua clementia ac mansuetudine ineos utatur. Quod si fecerit, Haeduorum
auctoritatem apud omnes Belgas amplificaturum, quorum auxiliis atque opibus, siqua bella inciderint, sustentare consuerint.

[15] Caesar honoris Diviciaci atque Haeduorum causa sese eos in fidemrecepturum et conservaturum dixit, et quod erat civitas
magna inter Belgas auctoritate atque hominum multitudine praestabat, DC obsidespoposcit. His traditis omnibusque armis ex
oppido conlatis, ab eo loco in fines Ambianorum pervenit; qui se suaque omniasine mora dediderunt. Eorum fines Nervii
attingebant. Quorum de natura moribusque Caesar cum quaereret, sic reperiebat:nullum esse aditum ad eos mercatoribus; nihil
pati vini reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium inferri, quod his rebusrelanguescere animos eorum et remitti virtutem
existimarent; esse homines feros magnaeque virtutis; increpitare atque incusarereliquos Belgas, qui se populo Romano
dedidissent patriamque virtutem proiecissent; confirmare sese neque legatosmissuros neque ullam condicionem pacis
accepturos.

[16] Cum per eorum fines triduum iter fecisset, inveniebat ex captivis Sabimflumen a castris suis non amplius milibus passuum
X abesse; trans id flumen omnes Nervios consedisse adventumque ibi Romanorumexpectare una cum Atrebatibus et
Viromanduis, finitimis suis (nam his utrisque persuaserant uti eandem bellifortunam experirentur); expectari etiam ab iis
Atuatucorum copias atque esse in itinere; mulieres quique per aetatem ad pugnaminutiles viderentur in eum locum coniecisse
quo propter paludes exercitui aditus non esset.

[17] His rebus cognitis, exploratores centurionesque praemittit qui locumcastris idoneum deligant. Cum ex dediticiis Belgis
reliquisque Gallis complures Caesarem secuti una iter facerent, quidam ex his,ut postea ex captivis cognitum est, eorum dierum
consuetudine itineris nostri exercitus perspecta, nocte ad Nervios perveneruntatque his demonstrarunt inter singulas legiones
impedimentorum magnum numerum intercedere, neque esse quicquam negotii, cumprima legio in castra venisset reliquaeque
legiones magnum spatium abessent, hanc sub sarcinis adoriri; qua pulsaimpedimentisque direptis, futurum ut reliquae contra
consistere non auderent. Adiuvabat etiam eorum consilium qui rem deferebant quodNervii antiquitus, cum equitatu nihil possent
(neque enim ad hoc tempus ei rei student, sed quicquid possunt, pedestribusvalent copiis), quo facilius finitimorum equitatum,
si praedandi causa ad eos venissent, impedirent, teneris arboribus incisis atqueinflexis crebrisque in latitudinem ramis enatis [et]
rubis sentibusque interiectis effecerant ut instar muri hae saepes munimentumpraeberent, quo non modo non intrari sed ne
perspici quidem posset. His rebus cum iter agminis nostri impediretur, nonomittendum sibi consilium Nervii existimaverunt.

[18] Loci natura erat haec, quem locum nostri castris delegerant. Collis absummo aequaliter declivis ad flumen Sabim, quod
supra nominavimus, vergebat. Ab eo flumine pari acclivitate collis nascebaturadversus huic et contrarius, passus circiter CC
infimus apertus, ab superiore parte silvestris, ut non facile introrsus perspiciposset. Intra eas silvas hostes in occulto sese
continebant; in aperto loco secundum flumen paucae stationes equitum videbantur.Fluminis erat altitudo pedum circiter trium.

[19] Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis; sed ratioordoque agminis aliter se habebat ac Belgae ad Nervios
detulerant. Nam quod hostibus adpropinquabat, consuetudine sua Caesar VIlegiones expeditas ducebat; post eas totius exercitus
impedimenta conlocarat; inde duae legiones quae proxime conscriptae erant totumagmen claudebant praesidioque impedimentis
erant. Equites nostri cum funditoribus sagittariisque flumen transgressi cumhostium equitatu proelium commiserunt. Cum se illi
identidem in silvis ad suos reciperent ac rursus ex silva in nostros impetumfacerent, neque nostri longius quam quem ad finem
porrecta [ac] loca aperta pertinebant cedentes insequi auderent, interimlegiones VI quae primae venerant, opere dimenso, castra
munire coeperunt. Ubi prima impedimenta nostri exercitus ab iis qui in silvisabditi latebant visa sunt, quod tempus inter eos
committendi proelii convenerat, ut intra silvas aciem ordinesque constituerantatque ipsi sese confirmaverant, subito omnibus
copiis provolaverunt impetumque in nostros equites fecerunt. His facile pulsisac proturbatis, incredibili celeritate ad flumen
decucurrerunt, ut paene uno tempore et ad silvas et in flumine [et iam inmanibus nostris] hostes viderentur. Eadem autem
celeritate adverso colle ad nostra castra atque eos qui in opere occupati erantcontenderunt.

[20] Caesari omnia uno tempore erant agenda: vexillum proponendum, quod eratinsigne, cum ad arma concurri oporteret;
signum tuba dandum; ab opere revocandi milites; qui paulo longius aggerispetendi causa processerant arcessendi; acies
instruenda; milites cohortandi; signum dandum. Quarum rerum magnam partemtemporis brevitas et incursus hostium
impediebat. His difficultatibus duae res erant subsidio, scientia atque ususmilitum, quod superioribus proeliis exercitati quid fieri
oporteret non minus commode ipsi sibi praescribere quam ab aliis doceri poterant,et quod ab opere singulisque legionibus
singulos legatos Caesar discedere nisi munitis castris vetuerat. Hi propterpropinquitatem et celeritatem hostium nihil iam
Caesaris imperium expectabant, sed per se quae videbantur administrabant.

[21] Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos milites, quam [in]partem fors obtulit, decucurrit et ad legionem
decimam devenit. Milites non longiore oratione cohortatus quam uti suaepristinae virtutis memoriam retinerent neu
perturbarentur animo hostiumque impetum fortiter sustinerent, quod non longiushostes aberant quam quo telum adigi posset,
proelii committendi signum dedit. Atque in alteram item cohortandi causaprofectus pugnantibus occurrit. Temporis tanta fuit
exiguitas hostiumque tam paratus ad dimicandum animus ut non modo ad insigniaaccommodanda sed etiam ad galeas induendas
scutisque tegimenta detrahenda tempus defuerit. Quam quisque ab opere in partemcasu devenit quaeque prima signa conspexit,
ad haec constitit, ne in quaerendis suis pugnandi tempus dimitteret.

[22] Instructo exercitu magis ut loci natura [deiectusque collis] etnecessitas temporis quam ut rei militaris ratio atque ordo
postulabat, cum diversae legiones aliae alia in parte hostibus resisterentsaepibusque densissimis, ut ante demonstravimus,
interiectis prospectus impediretur, neque certa subsidia conlocari neque quid inquaque parte opus esset provideri neque ab uno
omnia imperia administrari poterant. Itaque in tanta rerum iniquitate fortunaequoque eventus varii sequebantur.

[23] Legionis IX. et X. milites, ut in sinistra parte aciei constiterant,pilis emissis cursu ac lassitudine exanimatos vulneribusque
confectos Atrebates (nam his ea pars obvenerat) celeriter ex loco superiore influmen compulerunt et transire conantes insecuti
gladiis magnam partem eorum impeditam interfecerunt. Ipsi transire flumen nondubitaverunt et in locum iniquum progressi
rursus resistentes hostes redintegrato proelio in fugam coniecerunt. Item aliain parte diversae duae legiones, XI. et VIII.,
profligatis Viromanduis, quibuscum erant congressae, ex loco superiore in ipsisfluminis ripis proeliabantur. At totis fere castris a
fronte et a sinistra parte nudatis, cum in dextro cornu legio XII. et non magnoab ea intervallo VII. constitisset, omnes Nervii
confertissimo agmine duce Boduognato, qui summam imperii tenebat, ad eum locumcontenderunt; quorum pars ab aperto
latere legiones circumvenire, pars summum castrorum locum petere coepit.

[24] Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, qui cum iis unafuerant, quos primo hostium impetu pulsos
dixeram, cum se in castra reciperent, adversis hostibus occurrebant ac rursusaliam in partem fugam petebant; et calones, qui ab
decumana porta ac summo iugo collis nostros victores flumen transireconspexerant, praedandi causa egressi, cum respexissent
et hostes in nostris castris versari vidissent, praecipites fugae sese mandabant.Simul eorum qui cum impedimentis veniebant
clamor fremitusque oriebatur, aliique aliam in partem perterriti ferebantur.Quibus omnibus rebus permoti equites Treveri,
quorum inter Gallos virtutis opinio est singularis, qui auxilii causa a civitatemissi ad Caesarem venerant, cum multitudine
hostium castra [nostra] compleri, legiones premi et paene circumventas teneri,calones, equites, funditores, Numidas diversos
dissipatosque in omnes partes fugere vidissent, desperatis nostris rebus domumcontenderunt: Romanos pulsos superatosque,
castris impedimentisque eorum hostes potitos civitati renuntiaverunt.

[25] Caesar ab X. legionis cohortatione ad dextrum cornu profectus, ubi suosurgeri signisque in unum locum conlatis XII.
legionis confertos milites sibi ipsos ad pugnam esse impedimento vidit, quartaecohortis omnibus centurionibus occisis
signiferoque interfecto, signo amisso, reliquarum cohortium omnibus ferecenturionibus aut vulneratis aut occisis, in his primipilo
P. Sextio Baculo, fortissimo viro, multis gravibusque vulneribus confecto, utiam se sustinere non posset, reliquos esse tardiores
et non nullos ab novissimis deserto loco proelio excedere ac tela vitare, hostesneque a fronte ex inferiore loco subeuntes
intermittere et ab utroque latere instare et rem esse in angusto vidit, nequeullum esse subsidium quod submitti posset, scuto ab
novissimis [uni] militi detracto, quod ipse eo sine scuto venerat, in primamaciem processit centurionibusque nominatim
appellatis reliquos cohortatus milites signa inferre et manipulos laxare iussit,quo facilius gladiis uti possent. Cuius adventu spe
inlata militibus ac redintegrato animo, cum pro se quisque in conspectuimperatoris etiam in extremis suis rebus operam navare
cuperet, paulum hostium impetus tardatus est.

[26] Caesar, cum VII. legionem, quae iuxta constiterat, item urgeri ab hostevidisset, tribunos militum monuit ut paulatim sese
legiones coniungerent et conversa signa in hostes inferrent. Quo facto cum aliisalii subsidium ferrent neque timerent ne aversi ab
hoste circumvenirentur, audacius resistere ac fortius pugnare coeperunt. Interimmilites legionum duarum quae in novissimo
agmine praesidio impedimentis fuerant, proelio nuntiato, cursu incitato in summocolle ab hostibus conspiciebantur, et
T.Labienus castris hostium potitus et ex loco superiore quae res in nostriscastris gererentur conspicatus X.legionem subsidio
nostris misit. Qui cum ex equitum et calonum fuga quo in loco res essetquantoque in periculo et castra et legiones et imperator
versaretur cognovissent, nihil ad celeritatem sibi reliqui fecerunt.

[27] Horum adventu tanta rerum commutatio est facta ut nostri, etiam quivulneribus confecti procubuissent, scutis innixi
proelium redintegrarent, calones perterritos hostes conspicati etiam inermesarmatis occurrerent, equites vero, ut turpitudinem
fugae virtute delerent, omnibus in locis pugnae se legionariis militibuspraeferrent. At hostes, etiam in extrema spe salutis, tantam
virtutem praestiterunt ut, cum primi eorum cecidissent, proximi iacentibusinsisterent atque ex eorum corporibus pugnarent, his
deiectis et coacervatis cadaveribus qui superessent ut ex tumulo tela in nostrosconicerent et pila intercepta remitterent: ut non
nequiquam tantae virtutis homines iudicari deberet ausos esse transirelatissimum flumen, ascendere altissimas ripas, subire
iniquissimum locum; quae facilia ex difficillimis animi magnitudo redegerat.

[28] Hoc proelio facto et prope ad internecionem gente ac nomine Nerviorumredacto, maiores natu, quos una cum pueris
mulieribusque in aestuaria ac paludes coniectos dixeramus, hac pugna nuntiata,cum victoribus nihil impeditum, victis nihil tutum
arbitrarentur, omnium qui supererant consensu legatos ad Caesarem miserunt sequeei dediderunt; et in commemoranda civitatis
calamitate ex DC ad tres senatores, ex hominum milibus LX vix ad D, qui armaferre possent, sese redactos esse dixerunt. Quos
Caesar, ut in miseros ac supplices usus misericordia videretur, diligentissimeconservavit suisque finibus atque oppidis uti iussit
et finitimis imperavit ut ab iniuria et maleficio se suosque prohiberent.

[29] Atuatuci, de quibus supra diximus, cum omnibus copiis auxilio Nerviisvenirent, hac pugna nuntiata ex itinere domum
reverterunt; cunctis oppidis castellisque desertis sua omnia in unum oppidumegregie natura munitum contulerunt. Quod cum ex
omnibus in circuitu partibus altissimas rupes deiectusque haberet, una ex parteleniter acclivis aditus in latitudinem non amplius
pedum CC relinquebatur; quem locum duplici altissimo muro munierant; tum magniponderis saxa et praeacutas trabes in muro
conlocabant. Ipsi erant ex Cimbris Teutonisque prognati, qui, cum iter inprovinciam nostram atque Italiam facerent, iis
impedimentis quae secum agere ac portare non poterant citra flumen Rhenumdepositis custodiam [ex suis] ac praesidium VI
milia hominum una reliquerant. Hi post eorum obitum multos annos a finitimisexagitati, cum alias bellum inferrent, alias inlatum
defenderent, consensu eorum omnium pace facta hunc sibi domicilio locumdelegerant.

[30] Ac primo adventu exercitus nostri crebras ex oppido excursionesfaciebant parvulisque proeliis cum nostris contendebant;
postea vallo pedum XII in circuitu quindecim milium crebrisque castelliscircummuniti oppido sese continebant. Ubi vineis actis
aggere extructo turrim procul constitui viderunt, primum inridere ex muro atqueincrepitare vocibus, quod tanta machinatio a
tanto spatio institueretur: quibusnam manibus aut quibus viribus praesertimhomines tantulae staturae (nam plerumque omnibus
Gallis prae magnitudine corporum quorum brevitas nostra contemptui est) tantioneris turrim in muro sese posse conlocare
confiderent?

[31] Ubi vero moveri et adpropinquare muris viderunt, nova atque inusitataspecie commoti legatos ad Caesarem de pace
miserunt, qui ad hunc modum locuti; non se existimare Romanos sine ope divinabellum gerere, qui tantae altitudinis
machinationes tanta celeritate promovere possent; se suaque omnia eorumpotestati permittere dixerunt. Unum petere ac
deprecari: si forte pro sua clementia ac mansuetudine, quam ipsi ab aliisaudirent, statuisset Atuatucos esse conservandos, ne se
armis despoliaret. Sibi omnes fere finitimos esse inimicos ac suae virtutiinvidere; a quibus se defendere traditis armis non
possent. Sibi praestare, si in eum casum deducerentur, quamvis fortunam a populoRomano pati quam ab his per cruciatum
interfici inter quos dominari consuessent.

[32]Ad haec Caesar respondit: se magis consuetudine sua quam merito eorumcivitatem conservaturum, si prius quam murum
aries attigisset se dedidissent; sed deditionis nullam esse condicionem nisiarmis traditis. Se id quod in Nerviis fecisset facturum
finitimisque imperaturum ne quam dediticiis populi Romani iniuriam inferrent. Rerenuntiata ad suos illi se quae imperarentur
facere dixerunt. Armorum magna multitudine de muro in fossam, quae erat anteoppidum, iacta, sic ut prope summam muri
aggerisque altitudinem acervi armorum adaequarent, et tamen circiter partetertia, ut postea perspectum est, celata atque in
oppido retenta, portis patefactis eo die pace sunt usi.

[33] Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit, nequam noctu oppidani a militibus iniuriam
acciperent. Illi ante inito, ut intellectum est, consilio, quod deditione factanostros praesidia deducturos aut denique indiligentius
servaturos crediderant, partim cum iis quae retinuerant et celaverant armis,partim scutis ex cortice factis aut viminibus intextis,
quae subito, ut temporis exiguitas postulabat, pellibus induxerant, tertiavigilia, qua minime arduus ad nostras munitiones
accensus videbatur, omnibus copiis repente ex oppido eruptionem fecerunt.Celeriter, ut ante Caesar imperaverat, ignibus
significatione facta, ex proximis castellis eo concursum est, pugnatumque abhostibus ita acriter est ut a viris fortibus in extrema
spe salutis iniquo loco contra eos qui ex vallo turribusque tela iacerentpugnari debuit, cum in una virtute omnis spes consisteret.
Occisis ad hominum milibus IIII reliqui in oppidum reiecti sunt. Postridie eiusdiei refractis portis, cum iam defenderet nemo,
atque intromissis militibus nostris, sectionem eius oppidi universam Caesarvendidit. Ab iis qui emerant capitum numerus ad eum
relatus est milium LIII.

[34] Eodem tempore a P. Crasso, quem cum legione una miserat ad Venetos,Venellos, Osismos, Coriosolitas, Esuvios,
Aulercos, Redones, quae sunt maritimae civitates Oceanumque attingunt, certiorfactus est omnes eas civitates in dicionem
potestatemque populi Romani esse redactas.

[35] His rebus gestis omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbarosopinio perlata est uti ab iis nationibus quae trans Rhenum
incolerent legationes ad Caesarem mitterentur, quae se obsides daturas, imperatafacturas pollicerentur. Quas legationes Caesar,
quod in Italiam Illyricumque properabat, inita proxima aestate ad se revertiiussit. Ipse in Carnutes, Andes, Turonos quaeque
civitates propinquae iis locis erant ubi bellum gesserat, legionibus in hibernadeductis, in Italiam profectus est. Ob easque res ex
litteris Caesaris dierum XV supplicatio decreta est, quod ante id tempus acciditnulli.

---